‘‘กตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;

กตฺถ ทีฆญฺจ รสฺสญฺจ, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;

กตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ (ที. นิ. 1.498);

ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวติ –

‘‘วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ, อนนฺตํ สพฺพโต ปภ’’นฺติ –

เอตฺถ สงฺขารปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ฉอายตนปฏิกฺเขเปน ทสฺสิตํฯ อญฺญตฺถ จ อนุปาทาวิโมกฺโขติ นิพฺพานเมว ทสฺสิตํ, อิธ ปน อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กินฺติสุตฺตวณฺณนา

[34] เอวํ เม สุตนฺติ กินฺติสุตฺตํฯ ตตฺถ ปิสินารายนฺติ เอวํนามเก มณฺฑลปเทเสฯ พลิหรเณติ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ ภูตานํ พลิํ อาหรนฺติ, ตสฺมา โส พลิหรณนฺติ วุตฺโตฯ จีวรเหตูติ จีวรการณา, จีวรํ ปจฺจาสีสมาโนติ อตฺโถฯ อิติภวาภวเหตูติ เอวํ อิมํ เทสนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ นิสฺสาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว สุขํ เวทิสฺสามีติ ธมฺมํ เทเสตีติ กิํ ตุมฺหากํ เอวํ โหตีติ อตฺโถฯ

[35] จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตราว กถิตาฯ ตตฺถาติ เตสุ สตฺตติํสาย ธมฺเมสุฯ สิยํสูติ ภเวยฺยุํฯ อภิธมฺเมติ วิสิฏฺเฐ ธมฺเม, อิเมสุ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมสูติ อตฺโถฯ ตตฺร เจติ อิทมฺปิ โพธิปกฺขิยธมฺเมสฺเวว ภุมฺมํฯ

อตฺถโต เจว นานํ พฺยญฺชนโต จาติ เอตฺถ ‘‘กาโยว สติปฏฺฐานํ เวทนาว สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺเต อตฺถโต นานํ โหติ , ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ วุตฺเต ปน พฺยญฺชนโต นานํ นาม โหติฯ ตทมินาปีติ ตํ ตุมฺเห อิมินาปิ การเณน ชานาถาติ อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมาเนตฺวา อถสฺส จ อญฺญถา คหิตภาโว พฺยญฺชนสฺส จ มิจฺฉา โรปิตภาโว ทสฺเสตพฺโพฯ โย ธมฺโม โย วินโยติ เอตฺถ อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ วิญฺญาปนการณเมว ธมฺโม จ วินโย จฯ

[37] อตฺถโต หิ โข สเมตีติ สติเยว สติปฏฺฐานนฺติ คหิตาฯ พฺยญฺชนโต นานนฺติ เกวลํ พฺยญฺชนเมว สติปฏฺฐาโนติ วา สติปฏฺฐานาติ วา มิจฺฉา โรเปถฯ อปฺปมตฺตกํ โขติ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา พฺยญฺชนํ อปฺปมตฺตกํ นาม โหติฯ ปริตฺตมตฺตํ ธนิตํ กตฺวา โรปิเตปิ หิ นิพฺพุติํ ปตฺตุํ สกฺกา โหติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – วิชยารามวิหารวาสี กิเรโก ขีณาสวตฺเถโร ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ สุตฺตํ อาหริตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต – ‘‘สมุทฺโธ สมุทฺโธติ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสตี’’ติ ธนิตํ กตฺวา อาหฯ เอโก ภิกฺขุ ‘‘สมุทฺโธ นาม, ภนฺเต’’ติ อาหฯ อาวุโส, สมุทฺโธติ วุตฺเตปิ สมุทฺโทติ วุตฺเตปิ มยํ โลณสาครเมว ชานาม, ตุมฺเห ปน โน อตฺถคเวสกา, พฺยญฺชนคเวสกา, คจฺฉถ มหาวิหาเร ปคุณพฺยญฺชนานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก พฺยญฺชนํ โสธาเปถาติ กมฺมฏฺฐานํ อกเถตฺวาว อุฏฺฐาเปสิฯ โส อปรภาเค มหาวิหาเร เภริํ ปหราเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตูสุ มคฺเคสุ ปญฺหํ กเถตฺวาว ปรินิพฺพุโตฯ เอวํ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา พฺยญฺชนํ อปฺปมตฺตกํ นาม โหติฯ

วินยํ ปน ปตฺวา โน อปฺปมตฺตกํฯ สามเณรปพฺพชฺชาปิ หิ อุภโตสุทฺธิโต วฏฺฏติ, อุปสมฺปทาทิกมฺมานิปิ สิถิลาทีนํ ธนิตาทิกรณมตฺเตเนว กุปฺปนฺติฯ อิธ ปน สุตฺตนฺตพฺยญฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

[38] อถ จตุตฺถวาเร วิวาโท กสฺมา? สญฺญาย วิวาโทฯ ‘‘อหํ สติเมว สติปฏฺฐานํ วทามิ, อยํ ‘กาโย สติปฏฺฐาน’นฺติ วทตี’’ติ หิ เนสํ สญฺญา โหติฯ พฺยญฺชเนปิ เอเสว นโยฯ

[39] น โจทนาย ตริตพฺพนฺติ น โจทนตฺถาย เวคายิตพฺพํฯ เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล ‘‘นลาเฏ เต สาสปมตฺตา ปิฬกา’’ติ วุตฺโต ‘‘มยฺหํ นลาเฏ สาสปมตฺตํ ปิฬกํ ปสฺสสิ, อตฺตโน นลาเฏ ตาลปกฺกมตฺตํ มหาคณฺฑํ น ปสฺสสี’’ติ วทติฯ ตสฺมา ปุคฺคโล อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อทฬฺหทิฏฺฐีติ อนาทานทิฏฺฐี สุํสุมารํ หทเย ปกฺขิปนฺโต วิย ทฬฺหํ น คณฺหาติฯ

อุปฆาโตติ จณฺฑภาเวน วณฆฏฺฏิตสฺส วิย ทุกฺขุปฺปตฺติฯ สุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ ‘‘กิํ นาม อหํ อาปนฺโน, กทา อาปนฺโน’’ติ วา ‘‘ตฺวํ อาปนฺโน, ตว อุปชฺฌาโย อาปนฺโน’’ติ วา เอกํ ทฺเว วาเร วตฺวาปิ ‘‘อสุกํ นาม อสุกทิวเส นาม, ภนฺเต, อาปนฺนตฺถ, สณิกํ อนุสฺสรถา’’ติ สริตฺวา ตาวเทว วิสฺสชฺเชติฯ วิเหสาติ พหุํ อตฺถญฺจ การณญฺจ อาหรนฺตสฺส กายจิตฺตกิลมโถฯ สกฺโกมีติ เอวรูโป หิ ปุคฺคโล โอกาสํ กาเรตฺวา ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺนตฺถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต ‘‘กทา กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วตฺวา ‘‘อสุกทิวเส อสุกสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สรามิ, อาวุโส’’ติ วทติ, ตโต ‘‘สณิกํ, ภนฺเต, สรถา’’ติ พหุํ วตฺวา สาริโต สริตฺวา วิสฺสชฺเชติฯ เตนาห ‘‘สกฺโกมี’’ติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อุเปกฺขา นาติมญฺญิตพฺพาติ อุเปกฺขา น อติกฺกมิตพฺพา, กตฺตพฺพา ชเนตพฺพาติ อตฺโถฯ โย หิ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ฐิตกํเยว ปสฺสาวํ กโรนฺตํ ทิสฺวาปิ ‘‘นนุ, อาวุโส, นิสีทิตพฺพ’’นฺติ วทติ, โส อุเปกฺขํ อติมญฺญติ นามฯ

[40] วจีสํหาโรติ วจนสญฺจาโรฯ อิเมหิ กถิตํ อมูสํ อนฺตรํ ปเวเสยฺย, ตุมฺเห อิเมหิ อิทญฺจิทญฺจ วุตฺตาติ อมูหิ กถิตํ อิเมสํ อนฺตรํ ปเวเสยฺยาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิปฬาโสติอาทีหิ จิตฺตสฺส อนาราธนิยภาโว กถิโตฯ ตํ ชานมาโน สมาโน ครเหยฺยาติ ตํ สตฺถา ชานมาโน สมาโน นินฺเทยฺย อมฺเหติฯ เอตํ ปนาวุโส, ธมฺมนฺติ เอตํ กลหภณฺฑนธมฺมํฯ

ตญฺเจติ ตํ สญฺญตฺติการกํ ภิกฺขุํฯ เอวํ พฺยากเรยฺยาติ มยา เอเต สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาปิตาติ อวตฺวา เยน การเณน สญฺญตฺติ กตา, ตเทว ทสฺเสนฺโต เอวํ พฺยากเรยฺยฯ ตาหํ ธมฺมํ สุตฺวาติ เอตฺถ ธมฺโมติ สารณียธมฺโม อธิปฺเปโตฯ น เจว อตฺตานนฺติอาทีสุ ‘‘พฺรหฺมโลกปฺปมาโณ เหส อคฺคิ อุฏฺฐาสิ, โก เอตมญฺญตฺร มยา นิพฺพาเปตุํ สมตฺโถ’’ติ หิ วทนฺโต อตฺตานํ อุกฺกํเสติ นามฯ ‘‘เอตฺตกา ชนา วิจรนฺติ, โอกาโส ลทฺธุํ น สกฺกา, เอโกปิ เอตฺตกมตฺตํ นิพฺพาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ วทมาโน ปรํ วมฺเภติ นามฯ ตทุภยมฺเปส น กโรติฯ ธมฺโม ปเนตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส พฺยากรณํ, เตสํ ภิกฺขูนํ สญฺญตฺติกรณํ อนุธมฺโม, ตเทว พฺยากโรติ นามฯ น จ โกจิ สหธมฺมิโกติ อญฺโญ จสฺส โกจิ สเหตุโก ปเรหิ วุตฺโต วาโท วา อนุวาโท วา ครหิตพฺพภาวํ อาคจฺฉนฺโต นาม นตฺถิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

กินฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สามคามสุตฺตวณฺณนา

[41] เอวํ เม สุตนฺติ สามคามสุตฺตํฯ ตตฺถ สามคาเมติ สามากานํ อุสฺสนฺนตฺตา เอวํลทฺธนาเม คาเมฯ อธุนา กาลงฺกโตติ สมฺปติ กาลํ กโตฯ ทฺเวธิกชาตาติ ทฺเวชฺฌชาตา ทฺเวภาคชาตาฯ ภณฺฑนาทีสุ ภณฺฑนํ ปุพฺพภาคกลโห, ตํ ทณฺฑาทานาทิวเสน ปณฺณตฺติวีติกฺกมวเสน จ วทฺธิตํ กลโห, ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทิกํ วิรุทฺธวจนํ วิวาโทฯ วิตุทนฺตาติ วิตุชฺชนฺตาฯ สหิตํ เมติ มม วจนํ อตฺถสํหิตํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตว อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย อุตฺตริ ปริเยสมาโน จรฯ นิพฺเพเฐหิ วาติ อถ มยา อาโรปิตวาทโต อตฺตานํ โมเจหิฯ สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิฯ วโธเยวาติ มรณเมวฯ

นาฏปุตฺติเยสูติ นาฏปุตฺตสฺส อนฺเตวาสิเกสุฯ นิพฺพินฺนรูปาติ อุกฺกณฺฐิตสภาวา, อภิวาทนาทีนิ น กโรนฺติฯ วิรตฺตรูปาติ วิคตเปมาฯ ปฏิวานรูปาติ เตสํ นิปจฺจกิริยโต นิวตฺตสภาวาฯ ยถา ตนฺติ ยถา จ ทุรกฺขาตาทิสภาเว ธมฺมวินเย นิพฺพินฺนวิรตฺตปฏิวานรูเปหิ ภวิตพฺพํ, ตเถว ชาตาติ อตฺโถฯ ทุรกฺขาเตติ ทุกฺกถิเตฯ ทุปฺปเวทิเตติ ทุวิญฺญาปิเตฯ อนุปสมสํวตฺตนิเกติ ราคาทีนํ อุปสมํ กาตุํ อสมตฺโถฯ ภินฺนถูเปติ ภินฺนปติฏฺเฐฯ เอตฺถ หิ นาฏปุตฺโตว เนสํ ปติฏฺเฐน ถูโป, โส ปน ภินฺโน มโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภินฺนถูเป’’ติฯ อปฺปฏิสรเณติ ตสฺเสว อภาเวน ปฏิสรณวิรหิเตฯ

นนุ จายํ นาฏปุตฺโต นาฬนฺทวาสิโก, โส กสฺมา ปาวายํ กาลํกโตติฯ โส กิร อุปาลินา คหปตินา ปฏิวิทฺธสจฺเจน ทสหิ คาถาหิ ภาสิเต พุทฺธคุเณ สุตฺวา อุณฺหํ โลหิตํ ฉฑฺเฑสิฯ อถ นํ อผาสุกํ คเหตฺวา ปาวํ อคมํสุ, โส ตตฺถ กาลมกาสิฯ กาลํ กุรุมาโน จ ‘‘มม ลทฺธิ อนิยฺยานิกา สารรหิตา, มยํ ตาว นฏฺฐา, อวเสสชโน มา อปายปูรโก อโหสิ ฯ สเจ ปนาหํ ‘มม สาสนํ อนิยฺยานิก’นฺติ วกฺขามิ, น สทฺทหิสฺสนฺติฯ ยํนูนาหํ ทฺเวปิ ชเน น เอกนีหาเรน อุคฺคณฺหาเปยฺยํ, เต มมจฺจเยน อญฺญมญฺญํ วิวทิสฺสนฺติฯ สตฺถา ตํ วิวาทํ ปฏิจฺจ เอกํ ธมฺมกถํ กเถสฺสติ, ตโต เต สาสนสฺส มหนฺตภาวํ ชาติสฺสนฺตี’’ติฯ

อถ นํ เอโก อนฺเตวาสิโก อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ทุพฺพลา, มยฺหํ อิมสฺมิํ ธมฺเม สารํ อาจิกฺขถ อาจริยปฺปมาณ’’นฺติฯ อาวุโส, ตฺวํ มมจฺจเยน สสฺสตนฺติ คณฺเหยฺยาสีติฯ อปโรปิ ตํ อุปสงฺกมิ, ตํ อุจฺเฉทํ คณฺหาเปสิฯ เอวํ ทฺเวปิ ชเน เอกลทฺธิเก อกตฺวา พหู นานานีหาเรน อุคฺคณฺหาเปตฺวา กาลมกาสิฯ เต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สนฺนิปติตฺวา อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘กสฺสาวุโส, อาจริโย สารมาจิกฺขี’’ติ? เอโก อุฏฺฐหิตฺวา มยฺหนฺติ อาหฯ กิํ อาจิกฺขีติ? สสฺสตนฺติฯ อปโร ตํ ปฏิพาหิตฺวา มยฺหํ สารํ อาจิกฺขีติ อาหฯ